Bogusław Radziwiłł herbu Trąby (ur. 3 maja 1620 w Gdańsku, zm. 31 grudnia 1669 pod Królewcem) – książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, wielokrotny poseł na Sejm Rzeczypospolitej, starosta barski, koniuszy wielki litewski od 1646, chorąży wielki litewski od 1638, feldmarszałek szwedzki, generalny namiestnik Prus Książęcych w latach 1657-1669.
Ostatni męski przedstawiciel kalwińskiej linii Radziwiłłów na Birżach i Dubinkach. Prawnuk Mikołaja Radziwiłła Rudego. Syn Janusza Radziwiłła, kasztelana wileńskiego, i Elżbiety Zofii Hohenzollern, córki margrabiego-elektora brandenburskiego Jana Jerzego Hohenzollerna. Brat przyrodni księcia sasko-lauenburskiego Franciszka Erdmanna.
Postać kontrowersyjna: z jednej strony określany jest jako zdrajca I Rzeczypospolitej i magnat dbający wyłącznie o swoje prywatne interesy i majątki, z drugiej strony uważany za patriotę chcącego ocalić Wielkie Księstwo Litewskie przed władzą carów. Protektor protestantyzmu na Litwie i Podlasiu. Jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych przedstawicieli rodu Radziwiłłów w XVII wieku.
Bogusław Radziwiłł przyszedł na świat w niedzielę nad ranem 3 maja
1620 roku w Gdańsku, w kamienicy, którą jego ojciec wynajmował od burmistrza Jana van der Linde. Ojcem chrzestnym niemowlęcia per procura został elektor palatyn reński i król Czech Fryderyk V, Król Zimowy. Chrztu udzielił pastor luterański
Georgius Pauli. Kilka miesięcy po narodzinach syna Janusz Radziwiłł
zmarł i aktem ostatniej woli zobowiązał do opieki nad swoimi dziećmi
swojego brata Krzysztofa Radziwiłła. W testamencie Janusz Radziwiłł nakazał, żeby Bogusław został wychowany w duchu ewangelickim w postronnych szkołach i gimnazjach, z dala od kolegiów katolickich. Zabronił synowi wyjazdów do Włoch i Hiszpanii, aż do momentu uzyskania pełnoletności, a także zalecał wytrwanie do końca życia w protestantyzmie. Na przełomie 1620 i 1621 roku kilkumiesięczny Bogusław Radziwiłł przyjechał wraz z matką do Wilna,
gdzie odbywały się uroczystości pogrzebowe Janusza Radziwiłła. Opiekę
nad jego wychowaniem sprawował wówczas wyznaczony do tego dworzanin
Radziwiłłów, Daniel Naborowski. Pod koniec lutego 1621 roku dwór księżnej Elżbiety Zofii wyjechał z Litwy i dotarł do Królewca, a następnie przeniósł się do Elbląga,
żeby ponownie powrócić do Gdańska. Przez pierwsze dwa lata życia
Bogusław Radziwiłł wychowywał się w Gdańsku i w majątku pomorskim w Smołdzinie.
W 1623 roku matka wywiozła syna do Lichtenberga we Frankonii,
co stanowiło pogwałcenie umów zawartych z prawnym opiekunem Bogusława.
Krzysztof Radziwiłł interweniował i Elżbieta Zofia, wówczas już żona księcia sasko-lauenburskiego Juliusza Henryka, wróciła z dziećmi przez Czechy do Polski. W 1628 roku młody Bogusław Radziwiłł został przedstawiony królowi Zygmuntowi III Wazie. Z Warszawy przez Sielec, Bielice, Jaszuny Bogusław wraz z rodziną przybył do Wilna, gdzie 22 sierpnia 1628
roku został oddany pod opiekę stryja, Krzysztofa Radziwiłła, a na jego
życzenie przekazany na wychowanie ciotce, Annie z Kiszków Radziwiłłowej.
W tym czasie przebywał w jej majątku w Dolatyczach. Jego nauczycielem
został pastor Paweł Demitrowicz. W grudniu 1628 roku Daniel Naborowski przywiózł Bogusława do Kiejdan z uwagi na zagrożenie epidemią na Polesiu.
Nauczycielami młodego księcia zostali w tym czasie pastor Krzysztof
Minwid i dyrektor miejscowej szkoły zborowej Jan Domazovius. W grudniu 1629 roku Bogusław Radziwiłł opuścił Kiejdany i wrócił na wychowanie do ciotki. W 1631 roku Bogusław wraz ze stryjem brał w Warszawie udział w obradach Sejmu, podczas których pozwolono mu zabrać głos w obecności króla. W latach 1633-1634 powrócił na nauki do Wilna, później przeniósł się ponownie do Kiejdan. W 1635, podczas toczącej się wojny polsko-szwedzkiej, Bogusław Radziwiłł został zabrany przez Krzysztofa Radziwiłła do Inflant. Podczas pobytu na wojnie uczestniczył w życiu obozowym wojska. W listopadzie 1635 roku Bogusław przyjechał do Birż, gdzie został uczniem architekta fortyfikacji twierdzy, Grzegorza Pirkena.
5 marca 1636 roku młody Radziwiłł wyjechał do Wilna i został dworzaninem Władysława IV Wazy. W związku z tym wydarzeniem sprawowana nad nim kuratela Krzysztofa Radziwiłła została zdjęta i rozpoczęła się samodzielna kariera księcia. Na początku drogi politycznej otrzymał starostwo poszyrwinckie.
W Toruniu uczestniczył w pogrzebie Anny Wazówny. W tym samym roku został posłem na Sejm, z wyboru sejmiku oszmiańskiego.
W 1637 roku po pobycie w Warszawie wyjechał do Birż, a później na studia zagraniczne.
|
Ekslibris donacyjny Bogusława Radziwiłła |
W podróży zagranicznej towarzyszył Radziwiłłowi przez cały czas
orszak poddanych z dworzaninem Samuelem Puciatą na czele. W drodze do Groningen Bogusław Radziwiłł odwiedził Szczecin i Berlin. Po przybyciu do Niderlandów w grudniu 1637 roku zapisał się na miejscowe uczelnie. Nie zagrzał tam jednak długo miejsca i w następnym roku wyjechał do Utrechtu, aby zaciągnąć się na służbę u księcia orańskiego Fryderyka Henryka. Brał udział w oblężeniu Bredy i Venlo. Szybko zrezygnował jednak z życia wojskowego, wolał bowiem podróżować i zwiedzać Europę. W październiku 1638 roku Bogusław wrócił na przerwane studia i zapisał się na uniwersytet w Utrechcie. W tym samym czasie dzięki zabiegom stryja Krzysztofa i brata stryjecznego Janusza otrzymał na Litwie urząd chorążego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Pod koniec roku Bogusław Radziwiłł wyjechał do Francji. 16 stycznia 1639 roku przybył do Paryża na chrzciny delfina Ludwika. Uzyskał audiencję u Ludwika XIII i podjął się sprawy polepszenia losu uwięzionego w niewoli francuskiej królewicza Jana Kazimierza Wazy.
Później zwiedzał południową Francję. Na wiadomość o szykującym się oblężeniu Antwerpii postanowił w nim uczestniczyć. Dotarł do Calais i wsiadł na statek. Sztorm na kanale La Manche przekreślił jednak plany jego dalszej podróży do Holandii. Udał się więc w podróż do Londynu, gdzie uzyskał audiencję u króla Anglii, Karola I Stuarta.
W połowie października 1639 roku Bogusław Radziwiłł ponownie przyjechał do Holandii i zamieszkał w Hadze.
Na prośbę Jana Kazimierza udał się na spotkanie z nim drogą okrężną
przez Anglię do Francji. W Paryżu spotkał się z uwolnionym z niewoli
królewiczem. W maju 1640 Radziwiłł brał udział w walkach we Flandrii po stronie Niderlandów. Na wieść o śmierci stryja Krzysztofa przybył jednak natychmiast (w 1641
roku) na Litwę, aby uczestniczyć w pogrzebie krewnego w Wiżunach.
Następnie po załatwieniu spraw spadkowych objeżdżał dobra rodzinne,
załatwiał sprawy majątkowe i spotkał się z królem Władysławem IV. W lipcu 1641 roku odwiedził kuzyna Janusza Radziwiłła,
który uczynił go spadkobiercą na wypadek niespodziewanej śmierci. W tym
samym roku Bogusław Radziwiłł wrócił do Holandii i udał się pod twierdzę
Gennep. Nie uczestniczył jednak w oblężeniu, gdyż skończyło się ono tuż
przed jego przybyciem. Zimę spędził więc bezczynnie, bawiąc w miastach
niderlandzkich i francuskich.
W 1642 roku ponownie wyruszył na wojnę z Hiszpanią pod komendą księcia orańskiego Fryderyka Henryka. W 1643 roku w Saint-Denis Bogusław Radziwiłł brał udział w uroczystościach pogrzebowych Ludwika XIII. W czasie pobytu w Paryżu królowa francuska Anna Austriaczka oraz kardynał Mazarini próbowali wyswatać go z jedną z dwórek królewskich. Przedstawiona mu hugenocka księżna Małgorzata de Rohan wzgardziła nim jednak i poślubiła kogoś innego. Zadłużony Bogusław Radziwiłł opuścił Francję w 1644 i udał się do Brukseli, gdzie dla pokrycia długów wyprzedał rodowe srebra.
Po pobycie w Niderlandach wrócił do Rzeczypospolitej. Otrzymał od króla urząd krajczego litewskiego, jednak z niego zrezygnował. 28 kwietnia 1646 przyjął natomiast funkcję koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1645 był gościem na weselu Janusza Radziwiłła i Marii, córki hospodara mołdawskiego Bazylego Lupuli. W 1646
Bogusław Radziwiłł wplątał się w sprawę paszkwilu swojego sługi,
Jankowskiego (która groziła karą za zbrodnię przeciwko majestatowi, crimen laesae maiestatis, i była związana z przyszłym ślubem króla Władysława IV z Ludwiką Marią Gonzagą de Nevers).
Przed rozpatrzeniem sądowym incydentu uratowała go ucieczka z
Rzeczypospolitej, a także zawarcie z dworem ugody przez jego
pełnomocników.
Bogusław Radziwiłł przybył do Paryża, gdzie przyłączył się do poselstwa Jana Sobiepana Zamoyskiego. Jako poseł poznał przyszłą monarchinię Ludwikę Marię Gonzagę. Towarzyszył jej następnie w podróży do Brukseli. W Belgii opuścił jednak orszak księżnej mantuańskiej
i próbował jeszcze raz wziąć udział w wojnie w Niderlandach. Wracając
do Paryża, został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa i przemytu.
Trafił jako francuski więzień do twierdzy Rocroy, skąd został jednak szybko zwolniony. Ponownie udał się do Holandii, gdzie spotkał braci Jana i Marka Sobieskich.
Po niedługim czasie znowu przybył do Francji. Za próbę pojedynku z hr. de Rieux Bogusław Radziwiłł znalazł się na jeden dzień w Bastylii.
Po uwolnieniu ponownie wystąpił z prośbą do królowej francuskiej o
znalezienie mu żony na dworze. Kolejną kandydatką na narzeczoną
Bogusława Radziwiłła została Charlotte de la Force. I ta jednak
odrzuciła jego zaręczyny. Radziwiłł był w tym czasie zaangażowany w romans
ze starszą od siebie księżną de Cantecroix, Beatrycze. Po nieudanych
próbach matrymonialnych kardynał Mazarini zaproponował mu służbę
wojskową. Bogusław Radziwiłł wstąpił do armii francuskiej jako pułkownik
wojsk zaciężnych. Szybko porzucił jednak tę profesję, mimo że była
bardzo dochodowa. Nagliły go bowiem sprawy w Rzeczypospolitej, gdzie
wybuchło Powstanie Chmielnickiego.
Innym powodem, dla którego wyjechał z Francji i Holandii, były
niespłacone długi, których nie zamierzał uregulować. Do Rzeczypospolitej
przyjechał na elekcję w 1648 roku. Popierał na niej kandydaturę Jana Kazimierza Wazy.
|
Bitwa pod Beresteczkiem, w której Bogusław Radziwiłł dowodził wojskami cudzoziemskimi |
Po powrocie do kraju w 1648 roku Bogusław Radziwiłł przebywał w swoich dobrach na Podlasiu, rezydował w Starej Wsi. Zorganizował chorągiew husarską i piechotę cudzoziemską. Zaangażował się w działalność polityczną. Jego zabiegi były przyczyną unieważnienia sejmiku w Brześciu, głosującego na korzyść Sapiehów. W 1649 roku wyjechał do Krakowa na koronację
Jana II Kazimierza Wazy. Na sejmie koronacyjnym Bogusław Radziwiłł
otrzymał godność generała gwardii królewskiej. Nowo utworzony urząd
łączył się z nadaniami królewszczyzn: starostwa oszmiańskiego
i starostwa mozyrskiego. Te jednak Bogusław Radziwiłł szybko
spieniężył. Werbunek wojska przynosił mu spore dochody, a kolejny urząd
niczego nie wnosił. W trakcie powstania na Ukrainie Radziwiłł swoje
regimenty do działań wojennych wprowadził dość późno, bo dopiero w 1651 roku, kiedy to stanął na ich czele jako dowódca wojsk cudzoziemskich w bitwie pod Beresteczkiem.
Po śmierci hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego otrzymał pod komendę Bar, uzyskując dodatkowo starostwo barskie i starostwo brańskie. Kupił także starostwo brodnickie. W międzyczasie uzupełniał braki i kompletował nowe pułki.
W 1652 roku nie wziął udziału w wyprawie pod Batoh (która skończyła się klęską wojsk Rzeczypospolitej), gdyż prowadził spór z księdzem Janem Uszyńskim, plebanem węgrowskim, przed trybunałem w Piotrkowie. Dopiero w 1653 roku na polecenie króla Bogusław Radziwiłł przybył do Lwowa i brał udział razem z Janem II Kazimierzem w podróży na Podole, do Żwańca. W kolejnym roku wysłał swoich pełnomocników na sejm Rzeszy w Ratyzbonie, na którym zamierzał bronić praw Radziwiłłów do tytułu książęcego. W 1652 roku był posłem na sejmie Rzeczypospolitej w Warszawie, na którym klient Radziwiłłów, Siciński, wstrzymał obrady, nie dopuszczając do ich kontynuowania.
Podczas wojny polsko-moskiewskiej w 1655 roku Bogusław Radziwiłł uczestniczył w oblężeniu Mohylewa oraz był odpowiedzialny za budowę fortyfikacji Słucka. Wieść o wkroczeniu wojsk szwedzkich i kolejnej wojnie zastała go w Wilnie, gdzie przeniósł na czas letni swoją kwaterę.
W 1657 roku wojska siedmiogrodzkie poniosły klęskę. Jerzy II Rakoczy wycofał swoją armię z Rzeczypospolitej. Odwrót sił z ziem okupowanych zaczęli również Szwedzi. 19 września 1657 roku w Welawie, a później 6 listopada 1657 roku w Bydgoszczy książę-elektor brandenburski przy wydatnej pomocy Bogusława Radziwiłła podpisał traktaty welawsko-bydgoskie
z królem polskim, na mocy których Brandenburgia zobowiązała się do
podjęcia działań wojennych przeciwko Szwecji. Radziwiłł, zdradziwszy
króla szwedzkiego i uznawany zdrajcą w Rzeczypospolitej, oddał się pod
opiekę Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna.
Dzięki wstawiennictwu swojego wpływowego kuzyna odzyskał dobre imię,
utracone majątki oraz amnestię dla swoich stronników. Książę pruski za
wkład Bogusława w rokowania pokojowe i zasługi dla domu Hohenzollernów
podniósł go do godności generalnego namiestnika Prus Książęcych oraz
przekazał mu dowództwo nad armią pruską. Bogusław Radziwiłł jako
zarządca suwerennego państwa, odpowiedzialny tylko przed elektorem, stał
się znów potężnym magnatem Rzeczypospolitej, mającym ogromny wpływ na
kontrolę handlu litewskim zbożem. Jako gubernator wykonywał ściśle
polecenia Wielkiego Elektora. Do 1658 roku zwlekał z podjęciem walki z armią szwedzką na Żuławach. Przystąpił do niej dopiero pod koniec roku, operując wojskami nad Zalewem Wiślanym i na Warmii.
W lecie 1658
roku Bogusław Radziwiłł powrócił do Rzeczypospolitej. Przyjechał do
Warszawy, aby uczestniczyć w obradach Sejmu. Szukał porozumienia i
przyjaźni z dworem Jana II Kazimierza Wazy. Zawarł sojusz polityczny ze
swoim dotychczasowym wrogiem Krzysztofem Pacem przeciwko Pawłowi
Sapieże, który skonfiskował jego majętności na Litwie i zablokował jego
kandydaturę na hetmana
w miejsce Wincentego Gosiewskiego. Na sejmie Bogusław Radziwiłł został
zasypany pozwami sądowymi szlachty, która domagała się od niego
rekompensat wojennych. Procesy te ciągnęły się latami i większość z nich
jeszcze po śmierci księcia nie doczekała się końca.
Podczas pobytu w Koronie Bogusław Radziwiłł wykorzystywał wpływy w
celu odbudowania swojego stronnictwa politycznego na Litwie i odzyskania
dóbr odziedziczonych po Januszu Radziwille. W tej ostatniej sprawie
używał wszystkich możliwych środków. W 1659 roku wojska radziwiłłowskie dokonały zajazdu na Birże. W 1660 roku tą samą taktyką Bogusław Radziwiłł zajął majątki na Podlasiu i Rusi Czarnej, które przyznał mu pokój w Oliwie.
Na sejmie 1661 roku Bogusław Radziwiłł opowiedział się za możliwością wyboru króla vivente rege
i sprzyjał stronnictwu francuskiemu wysuwającemu kandydaturę królewską
księcia de Condé, Ludwika II. Z drugiej strony wypowiedział się
stanowczo w obronie praw protestantów, których był protektorem.
Szczególnie kalwinów i tej grupy braci polskich,
która zmieniła wyznanie, aby uniknąć sankcji przewidzianych przez
ustawy antytrynitarskie. Swoje stanowisko w obronie innowierców
powtórzył także na sejmie w 1662
roku, kiedy wstawił się w obronie posła konwertyty Jana Mierzeńskiego. W
tym samym roku starał się o buławę hetmana polnego litewskiego.
Lata 1661-1663 były dla księcia Radziwiłła okresem walki w Prusach Książęcych ze stanami,
które wypowiedziały się przeciwko oderwaniu i niezależności Prus od
Rzeczypospolitej. Bogusław Radziwiłł blokował próby kontaktów szlachty i
mieszczaństwa tego kraju z królem polskim i sejmem, obstawiał drogi
wojskiem i zarządził blokadę morską Królewca, który był siedzibą
konfederatów. Przyczynił się do aresztowania i osadzenia w więzieniu
przywódcy buntu, Hieronima Rotha. W 1663 roku uczestniczył w Wielkim Landtagu,
na którym poparł absolutystyczne zamiary Wielkiego Elektora. Zajął się
także ustatkowaniem swojego życia. Podjął podróż do Niemiec, gdzie
zabiegał o rękę księżniczki z dynastii orańskiej, Marii. Wobec sytuacji
spadkowej we własnym rodzie zdecydował się jednak na małżeństwo z Anną Marią Radziwiłłówną, córką i spadkobierczynią Janusza Radziwiłła.
Ślub Bogusława Radziwiłła i Anny, poprzedzony dyspensą papieską z uwagi na katolickie wyznanie panny młodej, odbył się 24 listopada 1665 roku w Lipawie. Ze związku tego przyszła na świat 27 lutego 1667 roku Ludwika Karolina Radziwiłłówna, która z powodu nagłej śmierci matki 24 marca 1667 roku została przekazana przez księcia Bogusława na wychowanie Radziwiłłom z linii na Ołyce i Nieświeżu.
Od tej pory w nich też upatrywał swoich potencjalnych spadkobierców, gdyż zdecydował się żyć w celibacie.
Ostatnie lata życia Bogusław Radziwiłł poświęcił umacnianiu swojej
pozycji politycznej w Rzeczypospolitej i rozbudowywaniu stronnictwa
radziwiłłowskiego na Litwie. W latach 1663-1664 korespondował z rokoszaninem Jerzym Sebastianem Lubomirskim.
Porzucił jednak z nim współpracę, gdy dwór królewski zaczął w Wielkim
Księstwie Litewskim ustanawiać nowe porządki, związane z obsadą wakansów
na najwyższych urzędach państwowych.
Zmiana układu sił na korzyść rodu Paców wymusiła na księciu Bogusławie Radziwille sprzysiężenie się przeciw nim z kuzynem Michałem Kazimierzem Radziwiłłem. Koalicja ta doprowadziła do zerwania Sejmu w 1666 roku, skłócenia króla polskiego z Krzysztofem Pacem, a następnie, na początku 1668
roku, do krótkotrwałego sojuszu dworu z Radziwiłłami; kulminacją tego
aliansu było spotkanie senatorów litewskich z Janem II Kazimierzem w Białej Podlaskiej.
Po abdykacji Jana II Kazimierza w 1668 roku, popierał do polskiej korony kandydaturę palatyna reńskiego Filipa Wilhelma.
Po abdykacji ostatniego Wazy Bogusław Radziwiłł uczestniczył w konwokacji jako poseł ziemi bielskiej i członek rady interrexa.
Był także posłem Rzeczypospolitej do Wielkiego Elektora i ponownie występował w interesie protestantów. Podczas elekcji 1669
roku Bogusław Radziwiłł wraz z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem starli
się w rywalizacji politycznej z rodem Paców. Podczas burzliwych obrad
doszło nawet do zgłoszenia kandydatury księcia Bogusława na elekta przez
część województw litewskich pod warunkiem, że przejdzie na katolicyzm. Ostatecznie jednak działania posłów z Korony i biskupów przesunęły szalę zwycięstwa na korzyść Michała Korybuta Wiśniowieckiego.
Po tych wydarzeniach Bogusław Radziwiłł udał się do Prus Książęcych i
na Warmię. Przygotowywał plany polityczne przeciw wzrostowi potęgi
Paców, szykował się do podróży na sejmik elekcyjny do Brańska,
gdzie spodziewał się zostać obrany posłem.
Nie doczekał jednak tego
ostatniego wydarzenia, gdyż trzy dni przed wyjazdem na Podlasie, podczas
polowania na kuropatwy pod Królewcem, 31 grudnia 1669 roku nagle zmarł rażony apopleksją.
Jego następcą na urzędzie namiestnika generalnego Prus Książęcych został ostatni biskup kamieński, książę Ernest Bogusław von Croy.
Bogusław Radziwiłł pochowany został w katedrze Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha w Królewcu, gdzie do dziś pomimo znacznych zniszczeń tej świątyni w czasie II wojny światowej zachował się fragment nagrobka Bogusława Radziwiłła.
|
|
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz