Skoczów

Skoczów – miasto w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Skoczów. Leży w historycznych granicach regionu Śląska Cieszyńskiego, geograficznie zaś leży na południowym krańcu regionu Dolina Górnej Wisły, będącej częścią Kotliny Oświęcimskiej. Od wschodu, południa i zachodu otacza je Pogórze Śląskie, którego skrawek – wschodnie zbocze Górki Wilamowickiej (388 m n.p.m.) – należy do Skoczowa. Zabytki Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe: kościół parafialny pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, ul. Kościelna 10 kościół ewangelicko-augsburski pw. Świętej Trójcy z lat 1863-1865 dawny zespół szpitalny, w skład którego wchodzą dawny szpital oraz kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego układ urbanistyczny ratusz na rynku z lat 1797-1801, przebudowany w 1934 r.   domy na Rynku domy na ulicy Bielskiej dom, ul. Fabryczna dom, ul. Kościelna Pomnik Gustawa Morcinka Figura św. Jana Sarkandra   Skoczów na mapie Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego – mapa Abrahama Orteliusa z 1603 r. Praosadą dzisiejszego Skoczowa było grodzisko położone ok. 2 km na południowy zachód od dzisiejszego centrum (obecnie Międzyświeć). Grodzisko to, założone na miejscu wcześniejszej osady ludności łużyckiej z ok. V w. p.n.e., było zamieszkiwane przez plemię Gołęszyców i funkcjonowało w VII-IX w. n.e. Gród ten początkowo był osadą otwartą usytuowaną na naturalnie obronnym wzgórzu nad doliną rzeki Bładnicy, ponad jarem zwanym „Piekiełko”. Później osada otoczona została wałem ziemnym i fosą. Uwagę zwraca szczególnie obronna funkcja grodu, będącego prawdopodobnie najbardziej na wschód wysuniętą warownią Gołęszyców, która graniczyć mogła z terenami należącymi już do plemiona Wiślan. Osada została zniszczona w końcu IX w. najprawdopodobniej w wyniku najazdu księcia wielkomorawskiego Świętopełka II i już nie odbudowana. Za najstarszą pisaną wzmiankę o Skoczowie uważa się czasem dyplom wystawiony przez Mieszka tytułującego się jako dux Oppoliensis et dominus Tessinensis et Ratiboriensis (księcia opolskiego, pana na Cieszynie i Raciborzu, w domyśle Mieszka Otyłego) dla rycerza Przecha z Zabłocia, na którym na liście świadków widniał pisarz książęcy Mikołaj z miejscowości Coczow (Skoczów). Część badaczy uważa jednak ten dokument za sfałszowany. Idzi Panic bierze też pod uwagę taką możliwość, że mógł się tu wkraść błąd podczas przepisywania tegoż dokumentu, który mógłby być pierwotnie wystawiony przez Mieszka, późniejszego księcia cieszyńskiego w 1282, wówczas jeszcze wraz z młodszym bratem Przemkiem rządzącym księstwem raciborskim obejmującym również kasztelanię cieszyńską i oświęcimską, o wiele prawdopodobniej mogącego tytułować się księciem opolskim, panem na Cieszynie i Raciborzu, niż Mieszko Otyły, który nigdy w podobny sposób się nie tytułował. Zamiast MCCLXXXII (1282) pominięta mogła zostać liczba L, w rezultacie dając rok MCCXXXII (1232). Jeśli jednak uznać ten dokument za fałszywy to pierwsza pewna wiadomość o miasteczku, oppidum Scocoviense, pochodzi z dyplomu z 1327 r., kiedy to książę cieszyński Kazimierz I uznał się za lennika króla czeskiego. Sformułowanie oppidum użyte również do Jamnicy (zob. Frydek), zostało użyte w przeciwieństwie do lokowanych i rządzących się już na prawie zachodnim civitates Cieszyna, Bielska i Frysztatu, oznaczało zapewne to że Skoczów kierował się wówczas jeszcze zwyczajowym prawem polskim. W wymienionym dokumencie lennym wspomina się również gród, który utożamiać można z późniejszym „skoczowskim zamkiem”. Skoczów najprawdopodobniej rozwinął się jako jego podgrodzie oddzielone od niego fosą, które z czasem rozwinęło się we wczesnośredniowieczną osadę targową z nieregularną zabudową. Przedlokacyjne centrum tej osady znajdowało się kilkaset metrów na północ od dzisiejszego rynku, w miejscu gdzie później (najwcześniej pod koniec lat 30. XIV wieku) wybudowano kościół parafialny. W pobliżu tego placu przebiegał szlak z Cieszyna, chroniony przez miejscowy gród, dalej przebiegający przez bród (później most) na Wiśle do Bielska (Starego Bielska). Lokacja miasta wokół nowego rynku na prawie niemieckim nastąpiła hipotetycznie w podobnym czasie co Frydku, tj. pod koniec XIV wieku. Czasem jako datę przyznania Skoczowowi praw miejskich podaje się rok 1267. Po raz pierwszy podana została w opublikowanych na początku XX wieku prac H. Neulinga, który stwierdził, że w 1267 Skoczów dysponował własną pieczęcią miejską z napisem Sigillum civitatis Skocoviensis. Ponadto data ta nie posiada żadnego potwierdzenia w źródłach pisanych, zaś sama rzeczona pieczątka pochodzi nie z 1267, a z 1565, jednak rok ten został niezdarnie wyryty przez niezbyt biegłego w sztuce rytownika, a przez Neulinga źle odczytana. Lokowane miasto charakteryzowało się już regularną zabudową wokół rynku, wydłużoną w kierunku kościoła. Otoczone zostało obwałowaniami drewniano-ziemnymi z dwoma bramami: Bramą Górną w pobliżu obecnej remizy strażackiej, przez który wychodził szlak w kierunku Cieszyna, oraz Bramą Dolną prawdopodobnie na wschód od kościoła, gdzie przechodził szlak w kierunku Bielska. Za Bramą Górną rozwinęło się Górne Przedmieście o nieregularnej zabudowie rozciągającej się na południe wzdłuż drogi do Harbutowic, natomiast na prawym brzegu Wisły, w miejscu rozwidleniu dróg do okolicznych wsi rozwinęło się Dolne Przedmieście. Całość obszaru na prawym brzegu Wisły nazywane było Dolną Stroną, znajdowały się tutaj również Dolne Pola, Dolny Bór, a na południu Bajerki, których nazwa wywodzi się od od określenia bagienki / bagierki (bagna). W 1447 w trakcie spisu świętopietrza po raz pierwszy wzmiankowana jest parafia rzymskokatolicka pw. śś. Piotra i Pawła, a na podstawie jej wysokości ludność Skoczowa oszacowana została na ok. 450 obywateli. Skoczów był wówczas przede wszystkim osadą rolno-rzemieślniczą, w dużo mniejszym stopniu handlową. Dopiero napływ ludności z Moraw i Węgier spowodował wyspecjalizowanie się grodu głównie w rzemiośle. Prawdopodobnie pod koniec 1469 lub w pierwszych dniach 1470 Skoczów zniszczył pożar, który strawił nadane miasteczku przywileje oraz inne dokumenty. Po tym pożarze z prośbą o potwierdzenie dotychczasowych praw przez księcia cieszyńskiego Kazimierz II udali się rajcy z burmistrzem (co pośrednio potwierdza funkcjonowanie miasta na prawie niemieckim), co stało się 26 stycznia 1470 w Cieszynie, wystawieniem dokumentu, który ponadto rozszerzył dotychczasowe przywileje miejskie Skoczowa m.in. o prawa spadkowe do czwartego pokolenia jakie zostały nadane wcześniej innym miastom księstwa jako tzw. wielki przywilej. Jest to również najstarszy znany historykom dokument od 1327 informujący o statucie prawnym miasta. W mieście istniała już szkoła i szpital z kaplicą poświadczoną w dokumencie z 1482 r. Kolejny pożar niszczy miasto w 1531 r., a po nim pracujący w mieście rzemieślnicy, wzorem innych miast, powołali do życia (lub odnowili swe statuty zniszczone w pożarze z 1469/1470) cechy. Pierwszymi, którzy uzyskali potwierdzenie statutu, byli szewcy w 1547 r. Przed wojną trzydziestoletnią w mieście funkcjonowało już 7 organizacji cechowych: krawcy, kowale ze ślusarzami, piekarze, płóciennicy, rzeźnicy, sukiennicy i szewcy. Największą sławę dla miasta przynieśli garncarze, czyniąc ze Skoczowa centrum oryginalnej ceramiki, z której miasto było znane do początku XX wieku. W 1550 r. miasto uzyskało prawo do warzenia piwa, zatem wzbogaciło się o browar mieszczański. Po objęciu władzy przez księcia Wacława III Adama w księstwie rozpoczął się okres Reformacji, w Skoczowie nowe wyznanie przyjęli zwłaszcza starszyzna cechowa i kupcy. Wkrótce mieszczanie odebrali katolikom kościół parafialny, zostawiając im kościółek szpitalny. Antykatolickie restrykcje nasiliły się po drugim małżeństwie księcia z Sydonią Katarzyną w 1566, kiedy to katolikom odebrano również kościółek Św. Krzyża. W tym czasie w mieście urodziły się przyszły ksiądz i święty katolicki, Jan Sarkander. W latach 1573-1577 miasto wraz ze Strumieniem oraz sąsiadującymi wioskami zostało sprzedane Gottardowi z Łagowa (von Logau) na Starej Wsi tworząc skoczowsko-strumieńskie państwo stanowe. Nowy właściciel rozpoczął przebudowę drewnianego zamku na murowany. Po jego śmierci w 1589 państwo powróciło do księstwa cieszyńskiego w 1594 po zakupieniu go przez księcia Adama Wacława. W 1610 roku Adam Wacław przeszedł na katolicyzm, a do Skoczowa sprowadził z Żywca ks. Wojciecha Gagatkowskiego. Jeszcze w 1652 według wizytatora biskupiego większość mieszkańców stanowili nie-katolicy, sytuacja ta odwróciła się dopiero przez 1687.  XVII wiek nie był pomyślny dla Skoczowa. Oprócz licznych klęsk żywiołowych, doszły rozboje wojsk i luźnych oddziałów grasujących po okolicy w czasach wojny trzydziestoletniej oraz epidemie. W czasie jednej z nich zmarło 300 mieszkańców miasta i okolic. Miasto wolno dźwigało się ze zniszczeń, ale już w 1676 r. cesarz Leopold I potwierdził jego mieszkańcom wszelkie dotychczasowe prawa i przywileje. XVIII wiek należy również do tragicznych w historii miasta. W przeciągu 43 lat niszczą Skoczów 2 pożary: w 1713 r. pożar zamienia miasto w pogorzelisko, a drugi, który wybuchł 7 maja 1756 r. w zabudowaniach browaru miejskiego, objął całe miasto i zniszczył ponad 100 domów. Po drugim pożarze rozpoczęto budowę Skoczowa murowanego, co mogło się stać dzięki widocznej pomocy ze strony cesarstwa. Odbudowano kościół parafialny pw. św. św. Piotra i Pawła, zamek i budynki śródmieścia. Dalsza rozbudowa na przełomie XVIII i XIX wieku. Powstaje wtedy m.in. ratusz (1797) oraz rynkowa figura Jonasza (Trytona) (1775), które oglądać można po dzień dzisiejszy. Od połowy XIX w. datuje się rozwój skoczowskiego przemysłu fabrycznego. Początek dała fabryczka sukna braci Bartelt, przyjęta później przez Heilperna i przemianowana została na „Pierwszą Śląską Fabrykę Koców Derek i Guń”. Rozwijało się w mieście także garbarstwo. W 1859 r. morawski kupiec Dawid Spitzer założył duży warsztat garbarski, który z czasem rozrósł się w fabrykę produkującą skóry na obuwie i obicia mebli. Miasto rozwija się i od 1853 roku śródmieście oświetlane jest do północy 5 lampami olejowymi. W 1853 r. Żydzi mieszkający w mieście zbudowali synagogę. Jednocześnie nasilały się konflikty na tle narodowościowym między Polakami a Niemcami, silną pozycję miał dodatkowo ruch ślązakowski, rozwijany przez skoczowskiego nauczyciela Józefa Kożdonia. Głosił on odrębność etniczną Ślązaków i ich przynależność do kultury niemieckiej. Na przełomie XIX i XX wieku miasto szybko unowocześnia się. W 1888 r. zbudowano linię kolejową z Cieszyna do Bielska, która przecięła Skoczów i przyspieszyła rozwój miasta. Zbudowano miejską rzeźnię i gazownię, wprowadzono elektryczność. Powstała również obecna ulica Mickiewicza (Bahnhofstrasse), łącząca centrum ze stacją kolejową. Wzniesiono przy niej reprezentacyjne gmachy nowej szkoły, sądu grodzkiego z więzieniem, a bogaci mieszczanie budowali wzdłuż ulicy swe wille. Rozwój zahamował pożar w 1910 r., który zniszczył 21 domów w centrum miasta. Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 299 budynkach w Skoczowie na obszarze 981 hektarów mieszkało 3241 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 330,4 os./km². z tego 2298 (70,9%) mieszkańców było katolikami, 721 (22,2%) ewangelikami a 222 (6,8%) wyznawcami judaizmu, 1730 (53,4%) było polsko-, 1432 (44,2%) niemiecko- a 34 (1%) czeskojęzycznymi. Do 1910 roku liczba budynków wzrosła do 349 a mieszkańców do 3744, z czego 3705 było zameldowanych na stałe, 2443 (65,3%) było katolikami, 1042 (27,8%) ewangelikami, 247 (6,6%) żydami a 12 (0,3%) zadeklarowało inną religię lub wyznanie, 1863 (50,3%) było niemiecko- (w tym większość ludności żydowskiej), 1794 (48,4%)polsko- a 48 (1,3%) czeskojęzycznymi. Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego w miejscowości mieszkało na początku XX wieku 2405 katolików, 584 protestantów i 124 Żydów. Jeżeli chodzi o narodowości 2136 Polaków, 909 Niemców oraz 68 Czechów – informacje te podano na podstawie języka. Po zakończeniu I wojny światowej Skoczów wraz z całym Śląskiem Cieszyńskim stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W styczniu 1919 r. pod Skoczowem rozegrała się bitwa pomiędzy armią czechosłowacką a resztkami pozostałych na Śląsku Cieszyńskim oddziałów polskich pod dowództwem płk. Franciszka Latinika, w wyniku której czeska inwazja na linii Wisły została powstrzymana. Po podziale dawnego Księstwa Cieszyńskiego w 1920 roku Skoczów znalazł się w granicach Polski, choć występowały tutaj silnie tendencje pro-czechosłowackie (polski komisarz okręgowy w 1919 roku pisał: Ludność Skoczowa ma sympatie zdecydowanie proczechosłowackie, do tych ludzi nie przemawiają argumenty ideowe, patriotyczne, oni się Polakami nie czują, więc musi się im dać przekonanie, że w Polsce będzie im materialnie lepiej). Okres międzywojenny to dalszy rozwój miasta. W Skoczowie zaczęła szybko rozwijać się polska oświata i kultura, powstała polska szkoła ludowa i wydziałowa, gdzie przez wiele lat uczył Gustaw Morcinek. Okres okupacji hitlerowskiej zaznaczył się licznymi ofiarami. 24 kwietnia 1940 Niemcy aresztowali i wywieźli do obozów prawie całą polską inteligencję ze Skoczowa i okolic. W zimie i wiosną 1945 r., w wyniku wielotygodniowych walk toczonych w okolicy, miasto poważnie ucierpiało. Zniszczonych zostało ok. 65% budynków mieszkalnych, część zakładów przemysłowych, wszystkie mosty, sieć wodociągowa oraz węzeł kolejowy. Po wojnie nastąpiła stopniowa odbudowa miasta. W 1947 r. uruchomiono prywatną odlewnię żeliwa, którą w 1950 r. przymusowo upaństwowiono. W 1972 r. weszła ona w skład Fabryki Samochodów Małolitrażowych i po rozbudowie, już w latach 90. XX w., została sprywatyzowana, po czym, jako Teksid Poland, została wykupiona przez koncern FIAT. W latach 60. XX w. wzniesiono drugi wielki zakład – skoczowską kuźnię, która, jako oddział Kuźni Ustroń, też weszła w skład FSM. Stare miasto zostało otoczone przez nowe osiedla mieszkaniowe. Rozwijały się również zakłady znane w całej Polsce do dnia dzisiejszego, np.: Fabryka Kapeluszy Polkap (dawna firma Hückel), Fabryka Koców „Pledan” czy Zakłady Garbarskie „Skotan”. Rozwój miasta i gminy został zatrzymany w latach 90., jednak Skoczów pozostał najbardziej uprzemysłowioną miejscowością dzisiejszego powiatu cieszyńskiego. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa bielskiego. Wydarzeniem dla całego regionu była wizyta w Skoczowie papieża Jana Pawła II (22 maja 1995). Na Kaplicówce została wówczas odprawiona msza święta dla wiernych, w której udział wzięło około 200 tys. ludzi. Papież dzień wcześniej (21 maja 1995) kanonizował w Ołomuńcu pochodzącego ze Skoczowa Jana Sarkandra. Skoczów osiedle Górny Bór   Dom urodzenia św. Jana Sarkandra - siedziba muzeum