Wieliczka

Wieliczka – miasto powiatowe w województwie małopolskim, w powiecie wielickim.  Miejscowość rozwijała się od XIII w. jako ośrodek wydobywczy. Miasto ma głównie funkcję typowo turystyczną (kopalnia soli) i sypialnianą (aglomeracja krakowska). Miasto znane jest z unikatowej w skali świata kopalni soli, którą odwiedza ponad 1 mln turystów rocznie.    We współczesnym planie miasta wyraźnie zaznaczone są akcenty staromiejskiej zabudowy. W średniowieczu zastosowano nowy (jak dla tamtych czasów) układ szachownicowy w rozplanowaniu przestrzeni miasta, które w przebiegu linii obwarowań nie uległo większym zmianom, natomiast przeobraziło się wskutek adaptacji dotychczasowego układu ulic i zabudowy miejskiej z okresu lokacji do stosowanego wtedy powszechnie wzorca miasta z siecią ulic krzyżujących się w równych odstępach pod kątem prostym. Duża zmianą w tym okresie była redukcja lokacyjnego rynku, o kształcie wydłużonego owalu, do wielkości równej poszczególnym kwadratom bloków zabudowy – jako wynik wprowadzenia szachownicowego podziału Wieliczki w czasach jej intensywnego zasiedlania i ożywionego budownictwa. Ogólnie zarys tego podziału przetrwały do naszych czasów. Powierzchnie miasta w obrębie murów miejskich szacuje się na niecałe 8 ha. Liczące ponad 1 km długości obwarowania miasta wzmocniono basztami. Prawdopodobnie było ich 21, w tym dwie baszty z bramami wjazdowymi do miasta: Krakowską i Kłosowską. Wewnątrz murów budynki znajdowały się w północnej strefie zabudowy. Strefę tę tworzyły oddzielone od siebie ulicami zespoły: zamku żupnego, kościoła parafialnego i szybu „Regis”. W XVII w. istniało jedynie 10 baszt i brama Kłosowska. Obecnie zachowała się 1 baszta, tuż obok zamku żupnego. Nowoczesny budynek Urzędu Skarbowego (budynek w środku)     Zabytki Kopalnia soli „Wieliczka” – kopalnia jest jednym z najstarszych zakładów górniczych Europy. Od XIII w. do 1772 wspólnie z Kopalnią soli „Bochnia” wchodziła w skład Żupy krakowskiej. W 1976 kopalnia wpisana została do krajowego rejestru zabytków. W 1978 wpisana przez UNESCO na pierwszą Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W 1989 Kopalnia Soli „Wieliczka” poszerzyła Listę Światowego Dziedzictwa Zagrożonego, z której została skreślona w 1998 r. Od 1994, to także pomnik historii Polski. 30 czerwca 1996 zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża. Dla kopalni charakterystyczna jest sieć podziemnych korytarzy z 2 tysiącami komór oraz Groty kryształowe. Istniejące szyby górnicze: Szyb Regis z XIV w. Szyb Daniłowicza z XVII w. Szyb św. Kingi z XIX w. Szyb Górsko z XVII w. (zasypany, pozostał zabytkowy budynek i wieża szybowa). Kościół św. Klemensa – klasycystyczny kościół wzniesiony z fundacji mieszczan w 1381. W tym stanie przetrwał do 1786. Obecny kształt kościoła pochodzi z XIX w., ale w kościele znajdują się również starsze elementy, z XIII i XIV w. Zachowała się XVII-w. kaplica grobowa Morsztynów, zdobiona stiukami włoskiego artysty Baltazara Fontany z 1693. Obok kościoła znajduje się wolno stojąca dzwonnica, ufundowana przez Jana III Sobieskiego po pogromie nad Turkami w XVII w. Dzwonnica została zaprojektowana przez włoskiego architekta Pellegriniego. Jej budowę ukończono w 1699.   Zespół Kościelno-Klasztorny oo. Franciszkanów-Reformatów – pierwsza murowana świątynia małopolskiej prowincji Reformatów, wybudowana w I poł. XVII w. Ufundowana przez Zygmunta III Wazę w celu obrony przed innowiercami, głównie arianami zamieszkujących miasto i okolice. Usytuowany na południe od rynku. W kościele mieści się Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej Księżnej Wieliczki oraz Sługi Bożego Brata Alojzego Kosiby, związanego przez część swojego życia z Klasztorem. W ogrodach klasztornych mieści się kaplica – kopia Porcjunkuli.   Kościół św. Sebastiana – modrzewiowy kościółek zbudowany w 1582, a w 1598 nastąpiła jego konsekracja przez kardynała Jerzego Radziwiłła. Wnętrze kościółka zdobią unikatowe witraże krakowskiej firmy Żeleńskiego według projektu Stanisława Matejki oraz polichromia wykonana przez Włodzimierza Tetmajera w 1906.   Zamek Żupny – dawna siedziba zarządu saliny od końca XIII w. do 1945. Zbudowany na przełomie XIII i XIV w., wielokrotnie przebudowywany, w czasie wojny uległ zniszczeniu. Po odrestaurowaniu przeznaczony na siedzibę Muzeum z pracowniami naukowymi i konserwatorskimi oraz magazynem zbiorów. Pałac Konopków – powstał w latach 80. XVIII w., został wzniesiony z inicjatywy Jana i Piotra Konopków. W czasach PRL-u znajdowała się tu biblioteka publiczna do czasu katastrofy budowlanej. Obecnie wyremontowany i jest siedzibą IPN-u.   Pałac Przychockich – zbudowany w XVIII w. Obecnie znajduje się tam szkoła zawodowa. Wielicki Magistrat – został zbudowany w stylu tzw. neogotyku angielskiego na miejscu starego cmentarza i kościoła św. Ducha. Siedziba starostwa wielickiego – jest neogotyckim gmachem wzniesionym na cześć Franciszka Józefa I w 1898 z okazji 50. rocznicy objęcia przez niego cesarskiego tronu.   Parki Park Adama Mickiewicza z XVIII w. Park św. Kingi z II poł. XVIII w., dawny park sanatoryjny Rynki Rynek Górny – zabudowa wokół rynku powstała na kanwie średniowiecznego układu szachownicowego, z malowidłem 3D   – Solne Miasto. Rynek Dolny (Rynek Solny, zwany też Oberżyskiem – niegdyś służył jako miejsce handlu solą. Znajduje się przy nim główne wejście do Szybu Regis) Pomnik Adama Mickiewicza – ufundowany w XX w. i ustawiony w parku Mickiewicza. W latach 40. XX w. przeniesiony na wielickie planty w centrum miasta.   Synagogi – w mieście mieszkało dużo Żydów w szczególności w dzielnicy Klasno. Obecnie żadna z synagog nie spełnia funkcji religijnej. Stara Synagoga w Wieliczce   żydowska modlitewnia w Wieliczce (ul. Wiejska) synagoga w Wieliczce (ul. Seraf 11)   Obiekty historyczne Kościół św. Krzyża z XII w. Kościół i szpital św. Ducha z XIII w. cmentarz komunalny Turówka (obecnie odbudowana, znajduje się w niej hotel)  Muzea  Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka jest jednym z największych muzeów górniczych Europy, jednym z 17 muzeów centralnych, podległych Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Muzeum powstało dzięki idei Alfonsa Długosza, artysty oraz profesora. Muzeum skompletowało jedyną na świecie kolekcję drewnianych machin wyciągowych. również archiwum i bibliotekę salinarną oraz cenny zbiór map górniczych. W muzeum znajdują się ekspozycja podziemna, która zlokalizowana jest na III poziomie zabytkowej Kopalni soli Wieliczka (na głęb. 135 m) oraz ekspozycja na powierzchni znajdującą się w średniowiecznym Zamku Żupnym, który stanowił siedzibę zarządu saliny od końca XIII w. do 1945. Po zniszczeniach II wojny światowej zamek wyremontowano, a następnie przekazano do użytku Muzeum. Jest organizatorem Popołudnia ze Straussem, czyli serii letnich koncertów muzyki poważnej.   Kopalnia Soli „Wieliczka” jest jednym z najstarszych zakładów przemysłowych na świecie, jej początki sięgają XIII w. Przez całe stulecia była źródłem dochodów państwa, wpływała na rozwój kultury, dzisiaj jest jednym z najchętniej odwiedzanych polskich obiektów turystycznych. Kilkusetletnia eksploatacja złoża soli kamiennej ukształtowała obecny wygląd wyrobisk górniczych. Komory znajdują się pod miastem, usytuowane są na dziewięciu poziomach, sięgają głębokości 327 m. Podziemna Wieliczka to blisko 300 km chodników i ok. 3000 komór. Część udostępniona dla turystów obejmuje 3,5 km odcinek, położony na głębokości od 64 m do 135 m. W kopalni odbywają się takie imprezy jak Podziemny Festiwal Tańca „O Solny Skarb” oraz Podziemne Międzynarodowe Targi Minerałów, Skamieniałości i Biżuterii, które odbywają się od 1996. Producenci i sprzedawcy biżuterii z Polski, Czech, Niemiec, Rosji i Ukrainy prezentują tu swoje wyroby: bursztynową biżuterię, kolekcje minerałów i skamielin.   Zieleń miejska  Parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej na obszarze miasta zajmują razem 152 ha. Wieliczka ma dwa parki: W Parku Adama Mickiewicza znajduje się staw, w którym żyją szczeżuje. Park ma drzewostan mieszany, w którym znaczną część stanowią stuletnie drzewa. W parku żyją również ważki, kokoszki oraz wiele gatunków ptaków. Poddany rewitalizacji. W Parku św. Kingi znajduje się Szyb Daniłowicza oraz dwa stawy. Znajduje się w nim hotel. Stanowi dodatkową atrakcję dla turystów i mieszkańców miasta. Fontanna w parku św. Kingi Innymi terenami zielonymi są: Ogród Żupny znajduje się na szlaku turystycznym między kopalnią a centrum miasta. Został zrekonstruowany w latach 1993–1995. Odtworzony ogród składa się z dwóch tarasów: ogrodu dolnego (złożonego z czternastu kwater centralnych i dwóch bocznych) oraz ogrodu wyższego. Aleja Jana Pawła II została utworzona w 1992. Jest to trakt łączący kopalnie soli z centrum Wieliczki. Graniczy ona z ogrodem Żupnym. HISTORIA Pierwsze odkryte ślady warzelnictwa pochodzą z IX w.. Powstawały wtedy pierwsze warzelnie soli, czerpiące solankę ze źródeł. Prawdopodobnie pierwszymi osadnikami była ludność z plemion celtyckich. W późniejszych latach zostali oni wyparci przez ludność słowiańską. Znaczenie osady górniczej wzrosło po przeniesieniu stolicy Polski z Gniezna do Krakowa przez Kazimierza Odnowiciela. Warzelnie przynosiły wielkie dochody, których książę potrzebował na utrzymywanie dworu wraz z drużyną oraz odbudowę zniszczonego kraju. Systematyczny rozwój osady górniczej zahamował najazd tatarski, który zniszczył Kraków oraz okolice. Od połowy XIII w. produkcja soli w Wieliczce polegała na wygotowywaniu ze słonej wody proszku solnego. Lecz źródła solankowe w następstwie nadmiernej eksploatacji zaczęły się wyczerpywać, dlatego przystąpiono do pogłębiania tych źródeł, czyli studzien. W 1252 odkryto pokłady soli kamiennej i od tej pory zaczęto wydobywać sól metodą głębinową. W 1289 Henryk Prawy będący ówczesnym panem Ziemi Krakowskiej wydał dokument zezwalający braciom Leszkowi i Jeskowi vel. Hysinboldowi założyć w Wieliczce miasto na prawie frankońskim. W 1290 książę Przemysław II nadał Wieliczce prawa miejskie. W 1311 za panowania Władysława Łokietka, pełniący obowiązki wójta Geslar de Kulpen przyłączył się do buntu wójta Alberta. Po stłumieniu buntu wójt uciekł na Śląsk, gdzie dalej urzędował jako włodarz Wieliczki. We wcześniejszych latach na ternie Wieliczki osiedlali się niemieccy górnicy. Spowodowało to zastąpienie łaciny przez język niemiecki. Po upadku rebelii król spostrzegł rosnące zagrożenie germanizacją i przywrócił do użytku język łaciński. Za czasów rządów Kazimierza Wielkiego nastąpił gwałtowny i szybki rozwój miasta. Miasto zostało otoczone murami, wybudowano zamek żupny i nastąpił rozwój gospodarczy miejscowości. Mikołaj Wierzynek założył szpital na Turówce (dzielnica) oraz schronisko dla bezdomnych. XIII w. sięgają również dzieje wielickiego zamku, który od początku pełnił rolę siedziby administracyjnej Żup Krakowskich warzelni i kopalni soli w Wieliczce oraz Bochni. Dochody z Żup stanowiły przez wiele wieków jeden z głównych filarów polskiej gospodarki (w XIV w. dawały aż 1/3 wszystkich dochodów skarbu państwa). Wzmożone zainteresowanie turystyczne Wieliczką przyniósł XVI w., dzięki stworzeniu możliwości zwiedzania kopalni. Renesansowy zachwyt światem i żądza poznania przyciągały do wielickiej kopalni podróżników łaknących doświadczyć „podróży do wnętrza ziemi”. Kazimierz Wielki w 1356 ustanowił Sąd Sześciu Miast w którym była też Wieliczka. W 1361 miasto przeszło z prawa frankońskiego na magdeburskie. Za czasów Władysława Jagiełły nastąpił rozwój terytorialny miasta. W okresie ostatnich Jagiellonów następował dalszy rozwój miasta. Struktura narodowościowa Wieliczki była dość jednolita, ponieważ koloniści niemieccy zostali spolonizowani. Większość mieszkańców stanowili Polacy. W XVI w. zaczęły tworzyć się cechy. Na początku XVII w. było ich aż 14. U szczytu potęgi gospodarczej miasta, Wieliczka była największym miastem przemysłowym w kraju. W 1651 Wieliczkę nawiedziła zaraza, która zdziesiątkowała ludność miasta. W latach 1655–1660, czyli za czasów potopu szwedzkiego nastąpił schyłek gospodarczy miasta. Wieliczka została splądrowana i spalona przez Szwedów. Miasto nie było jednak terenem walk. Załoga szwedzka pilnowała kopalni oraz robotników, ściągała podatki oraz żywność. Gabriel Wojniłłowicz u boku Jerzego Sebastiana Lubomirskiego przystąpił do zorganizowania liczącego ok. 3000 ludzi oddziału, który wziął udział w wyzwoleniu Wieliczki, Bochni i Wiśnicza. Bitwa odbyła się w Kamionnej, gdzie Polacy uderzyli ze wzgórza, odnosząc zwycięstwo. Miasto targały waśnie religijne pomiędzy katolikami a arianami, którzy mieli tu swój zbór. Należeli do niego także Morsztynowie – zarządcy żup królewskich. W 1655 do miasta sprowadzili się franciszkanie reformaci, którzy wybudowali swój kościół. Po złych czasach Potopu, nastąpiła jeszcze chwila rozwoju po wiktorii wiedeńskiej, kiedy król Jan III Sobieski w 1683 ufundował dzwonnicę w centrum miasta. 9 czerwca 1772 rozpoczęła się okupacja Wieliczki przez siły austriackie. W 1809 zdobytą przez Austriaków Wieliczkę włączono w skład Księstwa Warszawskiego. Habsburgowie odzyskali miasto po upadku Księstwa i jego rozbiorze w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego. Od tej pory pod urzędową, niemiecką nazwą Groß Salze, stała się częścią Galicji. Za czasów rozbiorów wzrosło bezrobocie, ponieważ Austriacy ściągali nowoczesny sprzęt do kopalni z głębi Austrii, zaprzestano również produkcji machin i narzędzi na terenie miasta i okolic, ponadto z powodu niskich płac w kopalni, górnicy polscy zwalniali się masowo, co spowodowało przymusowy przyjazd górników niemieckich, węgierskich, siedmiogrodzkich oraz chorwackich. Zmienił się skład narodowościowy miasta na rzecz ludności napływowej. Po wybuchu w 1846 powstania krakowskiego przy pomocy górników Edward Dembowski przejął władzę w Wieliczce i skarbiec kopalni soli. Został sekretarzem Jana Tyssowskiego, dyktatora rewolucji. W okresie autonomii galicyjskiej nastąpił stopniowy rozwój miasta. Wieliczka była największym skupiskiem górników w Galicji, Żupy zatrudniały ponad 2000 pracowników. W 1857 uruchomiono linię kolejową. Dopiero pod koniec XIX w. nastąpił rozwój budownictwa publicznego. Wcześniej rozbudowywano miasto za pieniądze prywatne. Wybudowano Kolonię Górniczą (osiedle dla rodzin górniczych), elektrownię salinarną (zaopatrywała w prąd nie tylko kopalnię, ale i miasto) oraz nowoczesną warzelnię soli. W okresie międzywojennym nastąpił rozwój terytorialny Wieliczki. Powstawały nowe dzielnice mieszkaniowe. W 1933 miał miejsce strajk górników, spowodowany obniżką płac o 13%. Strajk stłumiono policją szturmową. 7 września 1939 rozpoczęła się okupacja niemiecka, przez wojska niemieckie, które wkroczyły do Polski od strony Słowacji. Miasto było przeludnione, ponieważ na wieść o budowanym getcie w Krakowie, przeniosło się do Wieliczki 5,4 tys. osób pochodzenia żydowskiego. W całym mieście mieszkało 11 tys. Żydów, głównie w dzielnicy Klasno. Jednak po otwarciu krakowskiego getta, rozpoczęto wywózki ludności żydowskiej z Wieliczki do Krakowa. 21 stycznia 1945 do Wieliczki wkroczyły wojska radzieckie. Po II wojnie światowej rozpoczął się okres systematycznego rozwoju miasta.  W 1978 UNESCO postanowiło wpisać wielicką kopalnię soli na listę światowego Dziedzictwa Kultury. W 1992 w mieście nastąpiła katastrofa górnicza. Wyciek wody w poprzeczni Mina spowodował zapadnięcie się torowiska oraz pęknięcie murów klasztoru Franciszkanów. W 1994 miasto zostało uznane za pomnik historii. 1 stycznia 2006 do Wieliczki przyłączono część wsi Czarnochowice. .........