Janusz Radziwiłł

Janusz Radziwiłł (młodszy) herbu Trąby (ur. 12 grudnia 1612 w Popieli, zm. 31 grudnia 1655 w Tykocinie) – książę na Birżach i Dubinkach, hetman wielki litewski od 1654, wojewoda wileński od 1653, marszałek Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1648 roku, starosta generalny żmudzki i hetman polny litewski od 1646, podkomorzy wielki litewski od 1633, starosta kamieniecki, kazimierski, sejwejski.   Janusz Radziwiłł urodził się 12 grudnia 1612 roku w Popieli (powiat wiłkomierski) w kalwińskiej rodzinie magnatów litewskich Krzysztofa Radziwiłła i Anny z Kiszków. Spośród sześciorga ich dzieci dzieciństwo przeżył tylko on i jego młodsza siostra Katarzyna. Wczesne dzieciństwo spędził w rodowych majątkach w Popieli, Kiejdanach, Birżach i Dubinkach, gdzie otrzymał podstawową edukację. W wieku trzynastu lat został wysłany do gimnazjum słuckiego, a trzy lata później – do szkół w Warszawie i Berlinie. Studia rozpoczął w 1629 roku na uniwersytecie w Lipsku, a od 1631 uczył się w Altdorfie. W 1631 roku przebywał w obozie wojennym księcia Fryderyka Henryka Orańskiego, gdzie obserwował wojnę pomiędzy Hiszpanią a Stanami Holenderskimi. Edukację wyższą zakończył na uniwersytecie w Lejdzie. Dzięki odbytym w młodości podróżom poznał kilka języków europejskich. W tym czasie osobiście poznał elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma, elektora saskiego Jana Jerzego oraz wielu książąt niemieckich. Za granicą zastała go śmierć króla polskiego Zygmunta III, oraz pierwszy zaszczyt. Na polecenie króla Władysława został posłem królewskim. Jako poseł podróżował do Stanów Generalnych, do Brukseli do Infantki Izabeli, oraz do Anglii. Następnie na polecenie Władysława IV przeprowadził zaciąg wojska. Zwerbował około tysiąca piechoty, dwustu dragonów, kilku artylerzystów i inżynierów wojskowych. Po powrocie do kraju za własne fundusze wystawił chorągiew husarską. Za zasługi dla kraju otrzymał tytuł podkomorzego Wielkiego Księstwa Litewskiego. U boku ojca brał udział w wojnie smoleńskiej. W 1633 roku uczestniczył w bitwie o Smoleńsk, zakończonej zwycięstwem Litwinów. 25 lutego 1634 roku, po kapitulacji rosyjskiej armii pod dowództwem Michaiła Szeina, wkroczył na czele regimentu piechoty do obozu rosyjskiej armii, by zatknąć polskie chorągwie i przejąć sprzęt obozowy. Po wojnie pełnił obowiązki podkomorzego na dworze Władysława IV. Jako królewski dworzanin pilnował interesów Radziwiłłów. W 1634 roku doszło do kłótni między Radziwiłłami a Sapiehami o obsadę synekury - urząd podstolego połockiego. W 1636 roku w Wilnie na rozmowie senatorów z królem Radziwiłł dopuścił się obrazy majestatu. Król księciu wybaczył, ale dygnitarze: marszałek wielki koronny Krzysztof Opaliński i podkanclerzy koronny Piotr Gembicki również czuli się obrażeni. Zwaśnieni magnaci zaczęli pisać na siebie skargi do sejmików ziemskich. W 1637 roku znów zadarł z innym dygnitarzem, podkomorzym koronnym Kazanowskim. Panowie wyzwali się na pojedynek, do którego nie doszło. W 1637 roku został posłem na sejm z ziemi wileńskiej. W 1639 roku doszło do zamieszek w Wilnie pomiędzy Kalwinami a Katolikami. W 1640 ponownie doszło do zamieszek w trakcie pogrzebu. Obie sprawy omawiane były na sejmach. W 1640 roku Janusz ponownie był posłem na sejmie, skąd chciano go wykreślić za udział w zamieszkach. W 1640 zmarł ojciec Janusza Krzysztof Radziwiłł. Janusz przejął jego obowiązki jako głowy rodziny oraz przywódcy różnowierców na Litwie. Pomógł zorganizować ewangelicki Synod generalny w Orlach w roku 1644, gdzie ewangelicy szykowali się do rozmów na Zjazd teologów w Toruniu w 1645 roku. Był posłem na sejm 1646 roku. W 1646 roku został wybrany starostą żmudzkim. Tym samym został senatorem Rzeczypospolitej. W tym samym roku został hetmanem polnym litewskim. De facto dowodził całym wojskiem litewskim w zastępstwie starego hetmana wielkiego Janusza Kiszki. Na sejmie w roku 1647 biskup wileński Abraham Woyna oskarżył księcia Janusza o przewracanie krzyży stojących przy drogach domagając się ukarania winnego. W 1648 roku król Władysław próbował pogodzić Janusza Radziwiłła z podkanclerzym Kazimierzem Leonem Sapiehą, gdyż Sapiehowie zmusili do zamęścia Chrystynę Chlebowiczównę, formalnie będącą pod opieką Radziwiłłów, za Kazimierza Pawła Sapiehę. Równocześnie królowa godziła biskupa Wilna z Radziwiłłem. W 1648 roku zmarł Wladysław IV protektor Janusza Radziwiłła. Za jego panowania książę cieszył się łaską królewską, otrzymał wiele nadań, starostw i dochodów z dóbr królewskich. Po wybuchu powstania Chmielnickiego na czele armii Wielkiego Księstwa Litewskiego walczył z Kozakami. W 1649 odniósł zwycięstwo w bitwie pod Łojowem. W kampanii 1651 roku rozbił wojska kozackie w kolejnej bitwie pod Łojowem oraz zajął Kijów. Następnie dowodził w nierozstrzygniętej bitwie pod Białą Cerkwią. Był przeciwny zawarciu ugody białocerkiewskiej. Medal wybity w 1651 z okazji odzyskania Kijowa przez Janusza Radziwiłła w czasie powstania Chmielnickiego  W 1648 roku poparł wybór Jana Kazimierza na króla Polski, za co otrzymał starostwo borysowskie. Pomimo tego stosunki pomiędzy hetmanem a królem pełne były niechęci. Wynikały one z polityki króla dążącego do umocnienia władzy królewskiej i ukrócenia potęgi magnatów. W odpowiedzi Janusz Radziwiłł, Jan Leszczyński, Krzysztof Opaliński oraz Jerzy Sebastian Lubomirski zawiązali tzw. "spisek magnacki" planując zamach stanu. W 1652 roku Władysław Siciński, poseł ziemi upickiej, zerwał sejm, być może na polecenie Janusza Radziwiłła. W 1654 roku na sejmie doszło do zatargu o nieobsadzone stanowiska hetmańskie, a sejm również został zerwany. W tym samym roku Jan Kazimierz nadał Radziwiłłowi godność hetmana wielkiego, ale równocześnie hetmanem polnym został jego wróg Wincenty Gosiewski. Po rosyjskim najeździe na Rzeczpospolitą w 1654 roku bezskutecznie próbował powstrzymać przeważające siły moskiewskie. Odniósł zwycięstwo nad częścią armii rosyjskiej w bitwie pod Szkłowem, ale jego siły zostały rozbite pod Szepielewiczami. Przegrał też pod Nowym Bychowem i pod Wilnem. Był częściowo winny nieprzygotowaniu do obrony Smoleńska, kluczowej twierdzy nadgranicznej, bowiem przez długi czas utrudniał objęcie jej przez nowo mianowanego wojewodę Filipa Obuchowicza, stronnika królewskiego. W październiku po trzymiesięcznym oblężeniu Smoleńsk skapitulował. W dowództwie litewskim doszło do kłótni. Janusz Radziwiłł obwiniał króla za brak posiłków wojskowych oraz za brak funduszy dla wojsk litewskich. Niechętny Radziwiłłom Paweł Stefan Sapieha swych prywatnych wojsk nie oddał pod dowództwo hetmana. Gosiewskiemu Radziwiłł wprost zarzucił tchórzostwo, doszło nawet do rękoczynów. Hetmanowi Radziwiłłowi zarzucono, że nie wywiązał się z obowiązku pomocy w przygotowaniu twierdzy smoleńskiej do oblężenia. Zarzucano mu też zawyżone rachunki za wojsko. W odpowiedzi stronnicy hetmana zarzucili zdradę Filipowi Obuchowiczowi. W sierpniu 1655 roku wojska rosyjskie zdobyły Wilno, a część wojsk litewskich wypowiedziała posłuszeństwo hetmanowi z powodu braku żołdu. Kalkulacje polityczne i niechęć do Jana Kazimierza skłoniły księcia Janusza do samodzielnego paktowania ze Szwedami. Na początku sierpnia 1655 roku w Rydze Gabriel Lubieniecki podpisał w imieniu księcia Radziwiłła porozumienie ze Szwecją. Układ został potwierdzony w Jaswojniach 17 sierpnia wspólnie przez hetmanów Radziwiłła i Gosiewskiego. 20 października 1655 roku doszło do zawarcia układu w Kiejdanach z przedstawicielem Karola X Gustawa. Układ ten uznawał protektorat Szwecji nad Litwą i i był zerwaniem unii polsko-litewskiej. Układ podpisało wielu senatorów i ponad tysiąc szlachty litewskiej w tym sam Radziwiłł. Pochód Szwedów do Kiejdan Przeciwko polityce Janusza Radziwiłła wystąpiły rody litewskie na czele z Sapiehami (w tym Radziwiłłowie z linii na Ołyce i Nieświeżu), obawiające się dominacji hetmana. Pokonany w polu, ciężko chory, uzależniony militarnie i finansowo (jego dobra na Litwie były regularnie rabowane przez przeciwników) od Szwedów, prowadził walki na Podlasiu z wojskami litewskimi Pawła Sapiehy. Radziwiłł jedyny ratunek w utrzymaniu swojej pozycji widział w zerwaniu unii Litwy z Polską i stworzeniu księstwa, rządzonego przez Radziwiłłów pod protekcją Szwecji. Stąd 6 grudnia 1656 roku jego krewniak Bogusław Radziwiłł był wymieniony jako sojusznik w Traktacie z Radnot między Szwecją i Siedmiogrodem. W 1638 roku Janusz Radziwiłł na przekór ojcu poślubił katoliczkę Katarzynę Potocką, córkę Stefana Potockiego i Marii Mohylanki. Małżonka podejmowała próby nakłonienia małżonka do konwersji na katolicyzm. Wymogła zwolnienie służących–kalwinistów, a na ich miejsce zatrudniła współwyznawców. Presję na Radziwiłła wywierał także król i magnaci litewscy, którzy przeszli z protestantyzmu na katolicyzm bądź przyjęli warunki unii brzeskiej, ponieważ Radziwiłł był jedynym senatorem-protestantem. Katarzyna Potocka zmarła w 1642 roku. Janusz Radziwiłł ożenił się po raz drugi w 1645 roku z pochodzącą z rodziny prawosławnej Marią, córką hospodara mołdawskiego Bazylego Lupu. Małżeństwo zostało zaakceptowane przez króla, który szukał sojuszników przed planowaną wojną z Portą. Ślub odbył się w Jassach na Mołdawii. Ciekawostką jest, że zgody na ślub musiał udzielić sułtan turecki Ibrahim I, ponieważ ojciec panny młodej był jego wasalem. Z małżeństwa z Katarzyną Potocką Janusz Radziwiłł miał córkę Annę Marię, urodzoną w 1640 roku, która wyszła za mąż za swego brata stryjecznego Bogusława Radziwiłła. Z drugiego małżeństwa miał syna Krzysztofa, który zmarł w dzieciństwie. 15 grudnia 1655 roku Janusz Radziwiłł rozpoczął przygotowania do obrony Tykocina przed oblężeniem wojsk Jana Kazimierza. Prośby o wsparcie, kierowane do Karola X Gustawa, pozostały bez odpowiedzi. W nocy z 30 na 31 grudnia Janusz Radziwiłł zmarł. Na jego ciele odnotowano plamy, co mogło świadczyć o otruciu. Został pochowany w Tykocinie. Częściowo zrekonstruowany zamek w Tykocinie Tykocin został zdobyty w 1657 roku przez wojska litewskie, którymi dowodził Paweł Sapieha. Trumnę z ciałem Janusza Radziwiłła przetransportowano do Sielca pod Brześciem, jednego z rodowych posiadłości magnatów, skąd ją zabrano na polecenie Bogusława Radziwiłła i wstawiono do rodowej krypty w Kiejdanach. Trumna ze zwłokami Janusza Radziwiłła w krypcie kościoła ewangelicko-reformowanego w Kiejdanach Pomnik Janusza Radziwiłła w Kiejdanach