29 marca 1923 roku Kartuzy uzyskały prawa miejskie.

Kartuzy – miasto w województwie pomorskim, w powiecie kartuskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kartuzy. Miasto leży nad czterema jeziorami zwanymi kartuskimi. Są to: jezioro Karczemne, Klasztorne Duże, Klasztorne Małe i Mielenko       Zabytki  XIV-wieczna kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny zakonu Kartuzów z dachem przypominającym wieko trumny   Erem "P" z ok. 1400 r. piaskowcowa rzeźba Madonny z 1750 r. średniowieczny refektarz klasztorny (XV w.) kościół poewangelicki św. Kazimierza z 1885-1887 budynek poczty z 1890 r. w stylu manieryzmu niderlandzkiego, przy ul. Parkowej 2 pomnik Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej autorstwa Marcina Rożka z 1927 r. dom modernistyczny z 1933 r., ul. Majkowskiego 22 dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Majkowskiego 24 dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Majkowskiego 32 dom modernistyczny z przełomu lat 20/20 XX wieku, ul.Parkowa 10 dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Prokowska 10 dom modernistyczny z lat 30. XX wieku, ul. Zamkowa 13 Muzea i galerie Muzeum Kaszubskie im. F. Tredera zawierające zbiory dotyczące historii i folkloru Kaszub. Galeria "Refektarz" przy Kolegiacie, w której oprócz wystaw sztuki współczesnej odbywają się również jesienne "Zaduszki Jazzowe" - coroczne koncerty z udziałem polskich gwiazd jazzu. . Kartuzy, mury klasztorne, XV, XVII                     Historia Neolit Prace archeologiczne na terenie miasta zaczęły się w XIX wieku. Większość ze znalezisk została jednak stracona podczas II wojny światowej. Kolejne prace mające na celu oddtworzenie historii Kartuz były wykonywane w latach 70. XX wieku. Rejon Kartuz został zasiedlony prawdopodobnie później niż terenie znajdujące na południe. Przez okres pleistocenu teren ten był zajęty przez lądolód. W okresach interglacjałów pojawiały się na Pomorzu różne grupy koczownicze, wędrujące na północ za zwierzyną, brak jednak znalezisk potwierdzających bytność takich grup na terenie przyszłego miasta. W okresie borealnym, kiedy klimat na Pomorzu się ocieplił i ustabilizował, grupy koczownicze zaczęły się osiedlać. Udoskonalono broń i narzędzia. Rekonstrukcja egzystencji grup zamieszkujących te tereny jest jednak nie możliwa i oparta jedynie na analogii do terenów ościennych. Na tym terenie odnajdywane są jedynie pojedyncze znaleziska świadczące o zamieszkiwaniu grupy ludzi. Nieco lepsza jest sytuacja z badaniem osadnictwa późnego neolitu. Znajdowane są fragmenty ceramiki, ślady rolnictwa. Wiadomo, że słabe gleby nie sprzyjały rozwojowi siedzib ludzkich na obszarze ziemi kartuskiej. Epoka brązu Więcej przedmiotów zachowało się z epoki brązu. Wiadomo, że tereny te były zamieszkane przez przedstawicieli Kultury Łużyckiej. Niewiele wiadomo o osadach tych ludów, głównymi znaleziskami są pojedyncze groby i przedmioty w nich znalezione. Zostały znalezione również fragmenty ceramiki, narzędzia rolnicze oraz biżuteria. Gęstość zaludnienia w okolicach w tym czasie szacuję się na jedną osobę na 2-5km2. Starożytność Ziemia kartuska w starożytności leżała na uboczu Szlaku Bursztynowego. Powoduje to, że z tego okresu pochodzi niewiele znalezisk. Wiadomo jednak znacznie więcej na temat domostw i struktury społecznej, aczkolwiek głownie dzięki analogiom do innych podobnych terenów. 1800-1918 W 1818 r. wieś Kartuzy została stolicą powiatu. Znajdowały się tu wszystkie urzędy i instytucje, które znajdowały się w miastach powiatowych, czyli: starostwo, sąd grodzki, więzienie, urząd skarbowy, powiatowa komenda policji, bank, urząd pocztowy oraz wiele innych. W 1886 r. Kartuzy uzyskały połączenie kolejowe z Pruszczem Gdańskim. W 1897 r. powstał w Kartuzach dworzec kolejowy. W 1901 r. Kartuzy uzyskały połączenie kolejowe z Kościerzyną. W 1904 r. wybudowano w Kartuzach parowozownie i wieżę ciśnień. W 1905 r. przedłużono linię kolejową Pruszcz - Kartuzy do Lęborka. W 1910 r. po ukończeniu elektrowni wodnej w Rutkach na Raduni Kartuzy zelektryfikowano. 1918-1923 W 1918 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpiła na Pomorzu delimitacja granic. Wojsko polskie wkroczyło do Kartuz 8 lutego 1920 r. W 1920 r. utworzono w Kartuzach Powiatową Komendę Policji Państwowej, a miejscowość stała się stolicą powiatu kartuskiego, który graniczył z powiatami wejherowskim i kościerskim oraz z Niemcami i Wolnym Miastem Gdańsk. Kartuzy wówczas nie miały praw miejskich. W latach 1920-1923 wielu Niemców opuściło Kartuzy. Ludność niemiecka, choć w mniejszości, była elitą finansową i edukacyjną powiatu. W 1921 r.po wybudowaniu linii Gdynia-Kokoszki (obecnie linia kolejowa nr 235, na odcinku Gdańsk Osowa-Gdynia Główna przebudowana) Kartuzy zyskały połączenie kolejowe z Gdynią. Podczas wojny celnej między Polską a Niemcami połączenie przez Kartuzy, choć typowo lokalne, przejęło pociągi obsługujące port w Gdyni. W szczytowym okresie stacja w Kartuzach zatrudniała aż 150 pracowników, a w powstałej wówczas Ochotniczej Straży Pożarnej pracowało 30 kolejarzy. Węzeł kolejowy posiadał również własną służbę medyczną, w której pracował między innymi działacz kaszubski, poeta Aleksander Majkowski. W 1922 r. w Kartuzach powstał szpital powiatowy.   1923-1945 W roku 1923 Kartuzy uzyskały prawa miejskie, co spowodowało podniesienie rangi ośrodka. Wcześniej mimo typowo miejskiej zabudowy i siedziby władz powiatu znaczenie ośrodka było zdecydowanie mniejsze. Pierwszym burmistrzem Kartuz został Walerian Kubasik, wcześniej pracownik magistratu w Toruniu. Wybór burmistrza nie odbył się jednak w drodze wyborów, a konkursu zorganizowanego przez magistrat. W październiku 1925 r. odbyły się pierwsze wybory do Rady Miasta (poprzednia rada została wybrana jako Rada Gminy). W tym samym roku sejm uchwalił ustawę o budowie linii z Bydgoszczy do Gdyni omijającej Kartuzy, co spowodowało znaczne zmniejszenia przewozów kolejowych w tym mieście. 4 września 1939 r. rozpoczęła się okupacja niemiecka w Kartuzach. 19 marca 1945 r. powstał w Bydgoszczy Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej w Kartuzach.   Walki o Kartuzy rozpoczęły się 9 marca 1945 r. Miasto zaatakowały oddziały pancerne i piechota z 49 armii generała pułkownika Iwana Griszina dowodzona przez Konstantego Rokosowskiego i opanowały je nazajutrz, 10 marca 1945 r. W czasie walk poległo około 320 żołnierzy Armii Czerwonej. W lipcu 1945 r. ustanowiono w Kartuzach polską administrację, mimo że do roku 1946 pozostała w nim armia radziecka.