Betelgeza

Betelgeza – gwiazda w gwiazdozbiorze Oriona. Nazwa pochodzi od arabskiego يد الجوزاء („Jad al-Dżauzā”, „Ręka [gwiazdozbioru] Bliźniąt”, „Ręka olbrzymki”). Nazwa ta występuje już w książce arabskiego astronoma Abda Al-Rahmana Al Sufiego opisującej gwiazdozbiory i gwiazdy stałe. Pomimo że gwiazda jest alfą Oriona, nie jest najjaśniejszą gwiazdą gwiazdozbioru. Na pierwszym miejscu jest gwiazda beta Oriona, Rigel. Betelgeza to jedna z najjaśniejszych gwiazd na niebie, jak również jedna z najbardziej interesujących dla astronomów. Jest ogromnym czerwonym nadolbrzymem, jej masę ocenia się na 15–20 mas Słońca. Jej promień jest tak duży (ok. 950–1200 razy większy od promienia Słońca, tj. wynosi ok. 5 au), że za pomocą ziemskich teleskopów widać jej powierzchnię jako dysk, a nie punkt (jest to jeden z około 10 takich przypadków wśród wszystkich gwiazd, z pominięciem Słońca). Gdyby znajdowała się na miejscu Słońca, to wypełniałaby Układ Słoneczny aż do orbity Jowisza. Pomiaru średnicy kątowej Betelgezy dokonali po raz pierwszy Francis Pease oraz Albert Michelson, stosując interferometrię optyczną. Był to pierwszy pomiar rozmiaru gwiazdy. Barwa gwiazdy jest wyraźnie czerwona, co z łatwością można zauważyć gołym okiem. Odległość gwiazdy od Ziemi wynosi 427 ±92 lat świetlnych. Jako jedyna wśród najjaśniejszych gwiazd, Betelgeza jest gwiazdą zmienną (średnia wielkość widoma: +0,45m, typowe wahania od +0,3m do +0,6m, ekstremalne do +1,3m). Zmiany jasności spowodowane są głównie zmianami w średnicy i temperaturze powierzchni gwiazdy (pomiary wykazały wahania średnicy od 290 do 480 mln km). Do zmian w jasności przyczyniają się też plamy na powierzchni gwiazdy (analogiczne do plam słonecznych, ale dużo większe i prawdopodobnie spowodowane przez nieco inny mechanizm fizyczny). Temperatura powierzchni tej gwiazdy sięga 3100 K, jasność zaś przewyższa jasność Słońca od 40 000 do 100 000 razy. Na jeden obrót wokół własnej osi Betelgeza potrzebuje 17 lat. Astronomowie przewidują, że gwiazda ta, znajdująca się przy końcu swojej ewolucji, w stosunkowo niedalekiej przyszłości (w skali astronomicznej) wybuchnie jako supernowa, osiągając wówczas jasność równą w przybliżeniu jasności Księżyca. Położenie Betelgezy w gwiazdozbiorze Oriona  Obserwacje w wysokiej rozdzielczości wykonane przez teleskop satelitarny AKARI ujawniły falę uderzeniową wokół Betelgezy, powstającą w wyniku ruchu gwiazdy względem materii międzygwiazdowej. Intensywny wiatr gwiazdowy, zjawisko charakterystyczne dla gwiazd w późnym stadium ewolucji, zderza się z otaczającym ośrodkiem. Na zdjęciach w dalekiej podczerwieni jest to widoczne w postaci łuków wokół gwiazdy. Rozmiar i kształt tych łuków pozwoliły na oszacowanie prędkości Betelgezy względem otaczającego ośrodka: wynosi ona około 30 km/s.